تاریخچه پرورش ماهی و اهمیت آن
پرورش آبزیان یکی از فعالیت های انسان مربوط به گذشته های بسیار دور است. تکثیر ماهی ها به سبب داشتن خواص تغذیه ای امری مهم محسوب می شد به طوری که بر اساس کتب و تاریخچه پرورش ماهی این امر مربوط به 3000 سال قبل از میلاد مسیح ذکر شده است. ماهی ها مزیت های متعددی دارند که یکی از آنها مفید بودن پروتئین آنها محسوب می شود. این موجودات از نظر نگاهداری و تکثیر نسبت به حیوانات دیگر مثل: مرغ، گاو، گوسفند و خوک از درجه سختی پایینی برخوردار بوده و سودآوری خوبی دارند.
یکی دیگر از مزیت های پرورش ماهیان، امکان استفاده از اراضی درجه پایین بوده که البته کاربرد همزمان از آن اراضی برای کشاورزی نیز میسر است. بالا بودن ضریب تبدیل غذایی و صرفه اقتصادی یکی دیگر از ویژگی های مثبت تکثیر انواع ماهی به شمار می رود. به عبارت دیگر برای پرورش ماهی نسبت به سایر حیوانات نیاز کمتری به مصرف مواد غذایی جهت تغذیه آن وجود دارد. از طرفی نیز انرژی لازمی که صرف شناور شدن ماهی می شود بسیار اندک است؛ زیرا وزن مخصوص ماهی تقریبا معادل وزن مخصوص آب است.
موارد ذکر شده برخی از دلایل اهمیت پرورش ماهی در جوامع مختلف بشری است که پرداختن به این امر را ضروری می سازد.
اهمیت پرورش ماهی
نگاهی به تاریخچه پرورش ماهی در محیط های طبیعی
تاریخچه پرورش ماهی به چندین سال قبل از میلاد مسیح مربوط می شود. در برخی از کتب تاریخی آمده است که مردم چین اولین قومی بودند که در جهت پرورش ماهی فعالیت داشتند. این قوم نوزادان ماهی را در مناطق طبیعی و استخرهای خاکی پرورش می دادند. اولین کتاب در این زمینه مربوط به سال 460 قبل از میلاد بوده و توسط دانشمندی چینی به نام «فان لی» نگاشته شده است. برطبق نظر دیگری سومریان اولین پرورش دهندگان ماهی شمرده می شوند که این نظریه مربوط به 2500 سال قبل از میلاد مسیح بوده است.
پس از گذشت سال ها یعنی در سال 618 میلادی باز هم محققان چینی به پرورش انواع ماهی های کپور پرداختند. این محققان چینی ماهیان کپور سیاه، نقره ای، علفخوار و همینطور سرگنده را در استخرهای خاکی کشت کردند. مطالب این بخش در مورد تاریخ پرورش ماهیان در محیط های طبیعی و استخرهای خاکی است ولی لقاح مصنوعی و پرورش در محیط های مصنوعی نیز در تاریخ صورت گرفته که در بخش بعدی به آن پرداخته می شود.
پرورش ماهی در حوضچه های طبیعی
لقاح مصنوعی در ماهی برای اولین بار در جهان
تاریخچه پرورش ماهی در مناطق طبیعی قدمتی دیرینه داشته و به حدود 3000 سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد. این روش نگهداری از ماهیان بدون دخالت بشر در امر باروری آنها انجام می شد؛ اما روش مصنوعی تکثیر ماهی مربوط به قرن 17 میلادی است. این روش توسط دانشمندی آلمانی به نام «لدویک یاکوبی» صورت گرفت. لدویک اسپرم و تخمک ماهی های نر و ماده قزل آلا را از آنها گرفته و لقاح مصنوعی را انجام داد.
عمل لدویک به عنوان اولین لقاح مصنوعی تخم ماهی در تاریخچه پرورش ماهی شمرده می شود. یاکوبی در همین سال ها کتاب خود را با عنوان تکثیر و پرورش ماهی نیز به نگارش درآورد. عمل لقاح مصنوعی این دانشمند و تحقیقات شگفت انگیز او در این خصوص مورد توجه قرار گرفت؛ تا اینکه در سال 1852 میلادی اولین کارگاه پرورش و تکثیر ماهیان در «گیوتن گن» فرانسه احداث شد. در سال 1930 میلادی نیز پرورش ماهیان گرمابی توسط دانشمندان برزیلی از طریق صید تخم ریزی طبیعی و لقاح مصنوعی انجام گرفت.
در تاریخچه پرورش ماهی آمده است که بار دیگر محققان چینی در سال 1958 میلادی موفق به تکثیر مصنوعی ماهی های کپور شدند. این محققان هیپوفیز کپور معمولی را به کپور سرگنده و نقره ای تزریق کردند. ادامه این تحقیقات در سال 1960 میلادی منجر به تکثیر مصنوعی کپور علفخوار شد. این تکثیر نیز با تزریق هورمون هیپوفیز صورت گرفت.
تاریخچه پرورش ماهی در ایران باستان
تاریخچه پرورش ماهی در ایران نیز به زمان های خیلی دور باز می گردد. در تاریخ آمده است که جمشید پادشاه ایرانی اولین فرد ایرانی در زمینه پرورش و تکثیر ماهیان بوده است. ایرانیان باستان به مکان های پرورش ماهیان «ماهی خانه» می گفتند که نامگذاری جالبی شمرده می شود. ماهی ها از آن جهت که به عنوان منبع غذایی مورد استفاده قرار می گیرند همیشه مورد توجه ایرانیان بوده اند و کم و بیش در مناطق مختلف و به روش های گوناگون تکثیر و نگهداری می شدند.
تکثیر و نگاهداری ماهی در ایران از آغاز تاکنون
از تاریخچه پرورش ماهی در ایران باستان که بگذریم قدمت پرورش آبزیان در کشور به سال 1301 باز می گردد. در این سال پرورش تاس ماهیان و تکثیر آنها آغاز شد؛ اما پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان مربوط به سال 1338شمسی است. توجه به آبزیان و نگهداری و تکثیر آنها به سبب پروتئین خوب و باکیفیت آنها در مقایسه با سایر گوشت ها است. اقبال به پرورش ماهیان موجب رشد اقتصادی و صنعتی کشورها شده و رشد اقتصادی یکی دیگر از دلایل اهمیت کشورها به امر تکثیر آبزیان است.
پرورش ماهی به سبک امروزی
بر اساس تاریخچه پرورش ماهی در ایران، تکثیر و نگهداری آبزیان با محیط های طبیعی آغاز شد؛ ولی در ادامه به دلیل کاهش منابع آبی، پرورش دهندگان به استخرهای مصنوعی و محیط های قابل کنترل روی آوردند. استفاده از محیط های کنترل شده رشد چشمگیری یافت تا در سال های 1347 و 1348 شمسی شرکت سهامی شیلات کشور اولین ایستگاه بررسی پرورش ماهیان کپور را تأسیس کرد. در ادامه کار مجتمع پرورش تاس ماهیان سنگسر رشت نیز در سال 1350 به بهره برداری رسید.
هم اکنون در ایران مراکز متعددی جهت تکثیر و پرورش ماهیان تحت نظر شرکت سهامی شیلات فعالیت دارند. برخی از این مراکز عبارتند از: مرکز شهید رجایی ساری، مرکز شهید انصاری رشت، مرکز شهید مرجانی آق قلا و مرکز شهید مطهری یاسوج. هر کدام از این مراکز مسئول تکثیر دسته ای از ماهیان هستند. علاوه بر مراکز یاد شده تعداد بسیاری از حوضچه ها و مزرعه های پرورش ماهی نیز در کشور فعال هستند که البته تحت نظر بخش خصوصی اداره می شوند.
وضعیت و شرایط پرورش قزل آلا در کشور
بعد از بررسی تاریخچه پرورش ماهی در دنیا و ایران لازم دیدیم درباره وضعیت پرورش ماهی قزل آلا و شرایط پرورش آن در کشور نیز اندکی صحبت کنیم. ماهی قزل آلا یکی از ماهیان سردابی است که پرورش آن در کشور از رونق خوبی برخوردار است. این نوع ماهی در دمای بین 12 تا 18 درجه سانتی گراد رشد مناسبی داشته ولی دمای بالای 24 درجه سانتی گراد برای آن مرگ آفرین است. عدد PH مناسب برای ماهیان قزل آلا بین 8/6 و 4/8 است و PH غیر از این محدوده موجب از بین رفتن آنها می شود.
وضعیت پرورش ماهی قزل آلا در کشورمیزان اکسیژنی که برای ماهیان قزل آلا لازم است بستگی به عوامل گوناگونی از جمله: دما، شوری و همینطور ارتفاع آب آنها دارد. البته روش های متعددی جهت اکسیژن رسانی در آب ماهیان وجود دارد که یکی از آنها استفاده از وسیله ای به نام هواده است. یکی از مواردی که باید در پرورش ماهی قزل آلا در نظر گرفت شفافیت آب است؛ چرا که قزل آلا یک موجود شکارچی بوده و باید شکار را در آب ببیند. به همین جهت اگر آب ماهی قزل آلا از شفافیت لازم برخوردار نباشد ماهی رشد خوبی ندارد. بنابراین پرورش دهندگان این نوع ماهی باید توجه زیادی به زلالی آب داشته باشند.
همانطور که گفتیم در کتب و تاریخچه پرورش ماهی آمده است که پرورش دهندگان ابتدا از مناطق طبیعی برای تکثیر ماهیان استفاده می کردند؛ اما امروزه این استخرها اغلب به صورت مصنوعی ساخته می شوند. استخرهایی که جهت پرورش قزل آلا طراحی می شوند باید ویژگی های خاصی داشته باشند که البته همه آنها از کیفیت مناسبی برخوردار نیستند. برخی از ویژگی های لازم جهت استخرهای مصنوعی عبارتند از: شیب دو درصد جهت خروج فضولات، ساخت ورودی مناسب و همچنین طراحی خروجی سه شیاره جهت خروج آب کف و تنظیم سطح آب با توجه به شرایط آن .
